Türk-İslam Mimarisinde Kristalografik Desenler

Özet

Çalışmamız, 20. yüzyılda matematik ve kristalografinin birlikteliğinden doğan kristal (kristalografik) desen kavramının yaklaşık 9 yüzyıl öncesine dayanan Türk-İslâm mimâri eserlerinde sıkça kullanılan bir süsleme unsuru oluşunun altında yatan sebeplere bir giriş niteliği taşımaktadır. Amacımız genellikle sanat tarihçileri tarafından ele alınan geometrik süslemelerin; matematik, kristalografi ve mimarlık tarihçileri açısından da ilgilenilmesi gereken bir alan olduğunun altını çizmektir. Türk-İslâm mimârisinin yüzyıllardır pek çok yüzeyi kaplamak için kullandığı desenlerden biri olan kristal desenlerin bilim tarihi perspektifiyle matematiğin ve kristalografinin alanlarında ortaya çıkış serüvenini, iki temel teori bağlamında serimlemeye çalışacağız. Bu teorilerden birincisi simetri, ikincisi ise simetrinin matematiksel olarak izahına zemin sunan grup teorisidir. Simetri ve grup teorisinin sağladığı matematiksel imkânların ardından keşfedilen yeni teknolojilerin de yardımıyla gelişen kristalografi biliminin konusu olan kristal yapıların, Türk-İslâm mimârisinde yüzyıllar öncesinde uygulandıkları örnekler üzerinde durulacaktır.

Bu sayede fark edilecektir ki Türklerden kalma eserlerde kullanılan geometrik süslemeler ile kristallerin oluşum ilkeleri aynıdır. Simetri gruplarının ya da kristalografinin hiç bilinmediği bir dönemde üretilen bu desenlerin bir çeşit kültür unsuru olarak özellikle Karahanlılar, Selçuklular, Anadolu Selçuklular…vs. gibi Müslüman Türklerin ulaştığı bütün coğrafyalarda görülmesi şaşırtıcıdır. Matematik ve kristalografi tarihi de göz önüne alındığında mimâride kullanılan kristal desenlerin, Türk-İslâm medeniyetinin başta geometri olmak üzere pek çok bilimde sahip olduğu bilgi birikimin bir tezahürü olduğu anlaşılmaktadır.